Γράφει ο Θεόδωρος Χίου*
Μία είδηση που αφορά τα πνευματικά δικαιώματα του διάσημου street artist Βansky είδε πρόσφατα το φως της δημοσιότητας. Αφορμή απετέλεσε Απόφαση (διαθέσιμη εδώ) του Τμήματος Ακυρώσεων του Ευρωπαϊκού Γραφείου Διανοητικής Ιδιοκτησίας (EUIPO – Cancellation Division), η οποία δημοσιεύτηκε στις 14 Σεπτεμβρίου 2020. Στους τίτλους των δημοσιευμάτων αναφέρετο μεταξύ άλλων:
«Τα έργα του Bansky δεν του ανήκουν»
«Ο Banksy χάνει τη δικαστική μάχη για το εμβληματικό του έργο «flower bomber»
«Η ανωνυμία μπορεί να του ‘κοστίσει’ τα έργα του»
«Ο Banksy απειλείται με απώλεια κυριότητας στο έργο του... λόγω ανωνυμίας »
Είναι πράγματι αληθείς αυτοί οι τίτλοι;
Α. Η ακύρωση εμπορικού σήματος που αντιστοιχεί στο graffiti του Bansky.
Η Απόφαση αφορά την ακύρωση ενός Εμπορικού Σήματος της ΕΕ (αρ. 012575155) το οποίο κατετέθηκε το 2014 για λογαριασμό του Bansky από την εταιρεία Pest Control Office Ltd και αφορούσε προϊόντα και υπηρεσίες 11 κλάσεων, τα οποία σχετίζονται ιδίως με χρώματα, ορισμένα οικοδομικά υλικά, προϊόντα merchandising (πχ. τσάντες, ρούχα) ή υπηρεσίες σχεδιασμού. Την ακύρωση του σήματος αιτήθηκε μία εταιρεία κατασκευής ευχετηρίων καρτών που απεικονίζουν έργα street art (Full Colour Black Ltd), μεταξύ άλλων και του Bansky. To σήμα είναι πιστή απεικόνιση του διάσημου graffiti «The Flower Thrower ή Flower Bomber» που αποδίδεται στον Bansky, το οποίο ζωγραφίστηκε πάνω σε ένα κτίριο της Βηθλεέμ το 2005.
To υπ’ αρ. 012575155 σήμα της ΕΕ και το graffiti του Bansky. Πηγή: Wall in Palestine, painting by Banksy on a building wall in Bethlehem-Dec_07, flckr.com
Το Τμήμα Ακυρώσεων του EUIPO ακύρωσε στο σύνολό του το σήμα με την αιτιολογία της κακόπιστης κατάθεσης.
Γενικά, η κατάθεση σήματος της ΕΕ θεωρείται κακόπιστη, όταν μεταξύ άλλων, το σήμα κατατίθεται χωρίς πρόθεση χρήσης από τον καταθέτη ή όταν η πρόθεση είναι η απόκτηση ενός αποκλειστικού δικαιώματος για λόγους που δεν σχετίζονται με τη λειτουργία ενός σήματος, όπως η λειτουργία ένδειξης προέλευσης προϊόντων (άρ. 59§1β’ του Κανονισμού για το Σήμα της ΕΕ).
To έργο του Bansky σε προϊόν της αιτούσας. Πηγή: https://www.fullcolourblack.com/
Το Τμήμα Ακυρώσεων έκρινε ότι ο Bansky δεν είχε καμία πρόθεση χρήσης του σήματος κατά το χρόνο της κατάθεσής του και όσες προσπάθειες χρήσης πραγματοποιήθηκαν μετά την κατάθεση, έγιναν μόνο κατ’ επίφαση, ώστε να πληρωθούν οι προϋποθέσεις προστασίας που επιβάλλει το δίκαιο εμπορικών σημάτων.
Αντίθετα, σύμφωνα με την απόφαση, ο λόγος της κατάθεσης του σήματος ήταν η απόκτηση αποκλειστικών δικαιωμάτων επ’ αυτού (και κατ’ επέκταση επί της απεικόνισης του graffiti), επειδή η (φυσική) προστασία του graffiti από πνευματικά δικαιώματα ήταν αμφίβολη, διότι: (1) χρησιμοποιούσε χωρίς άδεια ξένη περιουσία για να ζωγραφίσει το έργο του και (2) επέλεξε να παραμείνει ανώνυμος, με αποτέλεσμα τα πνευματικά δικαιώματα επί του έργου να μην αναγνωρίζονται ή να μην αποδίδονται με βεβαιότητα σε αυτόν.
Κατ’ αποτέλεσμα το Τμήμα θεώρησε ότι η κατάθεση του σήματος έγινε αποκλειστικά για λόγους καταστρατήγησης των κανόνων προστασίας σημάτων, πράγμα που συνιστά αθέμιτη πρακτική, δεν εμπίπτει στη λειτουργία του σήματος και εξ αυτού του λόγου θα πρέπει να θεωρηθεί κακόπιστη και να ακυρωθεί.
Β. Αναμενόμενες οι αιτιολογίες της Απόφασης;
Η απόφαση βρίσκεται στο πεδίο τομής ανάμεσα στο δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας και το δίκαιο των εμπορικών σημάτων, στο βαθμό που το εν λόγω σήμα αναπαράγει πιστά το έργο τέχνης. Ο κάθε τύπος δικαιώματος διανοητικής ιδιοκτησίας (πνευματικά δικαιώματα και εμπορικά σήματα) υπόκειται σε διαφορετικές προϋποθέσεις, επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες και παρέχει αντίστοιχα διαφορετικές εξουσίες στον εκάστοτε δικαιούχο.
Εν προκειμένω, μία από τις διαφορές έγκειται στο γεγονός ότι η πνευματική ιδιοκτησία διαρκεί για εβδομήντα χρόνια μετά το θάνατο του δημιουργού, ενώ η προστασία του σήματος είναι θεωρητικά αέναη, στο βαθμό που η αρχική δεκαετής προστασία δύναται να ανανεώνεται χωρίς περιορισμούς, οδηγώντας, κατ’ αποτέλεσμα στην απεριόριστη χρονικά προστασία έργων με αποκλειστικά δικαιώματα, εφόσον τα εμπορικά σήματα που τα απεικονίζουν τυγχάνουν της απαιτούμενης χρήσης στις συναλλαγές. Αυτού του είδους ο προβληματισμός, που αναφέρεται και στην Απόφαση (σελ. 9), είναι γνωστός και δεν εκπλήσσει, στο βαθμό που θα μπορούσε να αιτιολογήσει την κρίση για κακόπιστη κατάθεση σήματος, εφόσον θεωρηθεί ότι συνιστά καταστρατήγηση του συστήματος προστασίας των εμπορικών σημάτων.
Εντούτοις, έκπληξη προκαλούν οι έτερες αναφορές της Απόφασης ως προς την αναγνώριση προστασίας επί του graffiti αφ’ εαυτού, οι οποίες φαίνεται να καθορίζουν εν τέλει την κρίση περί ακυρότητας. ,
Διαβάζουμε (σ. 8 Απόφασης): «There is an argument that street graffiti, which is not carried out with the express permission of the owner of the property on which it is placed, is carried out in commission of a criminal act. To such extent, no copyright rights might accrue from such a work (or there is an argument that the copyright may be assumed to be gifted to the owner of the property). Moreover, graffiti is normally placed in public places for all to view and photograph, which might also possibly annul any ownership rights in copyright, although this is expressly denied by the proprietor.»
Σελ. 9: «The fact that Banksy has chosen to be anonymous and cannot be identified would also hinder him from being able to protect any such copyrights accruing to his art.»
Σελ. 11: «To protect the right under copyright law would require him to lose his anonymity which would undermine his persona. Moreover, there are a number of legal issues which might even result in it being very difficult for him to actually claim copyright over the work although this can be left open for the present purposes.»
Σελ. 16: «Banksy has chosen to remain anonymous and for the most part to paint graffiti on other people’s property without their permission rather than to paint it on canvases or his own property. He has also chosen to be very vocal regarding his disdain for intellectual property rights, although clearly his aversion for intellectual property rights does not annul any validly acquired rights to copyright or trade marks. It must be pointed out that another factor worthy of consideration is that he cannot be identified as the unquestionable owner of such works as his identity is hidden; it further cannot be established without question that the artist holds any copyrights to a graffiti. The contested EUTM was filed in order for Banksy to have legal rights over the sign as he could not rely on copyright rights, but that is not a function of a trade mark.»
Η Απόφαση αποφαίνεται ότι το σήμα κατετέθη κακόπιστα επειδή μέσω της κατάθεσης αναζητείτο η κάλυψη του «κενού» προστασίας του graffiti που φέρεται να ανακύπτει, κατά το Τμήμα Ακυρώσεων, από τη σκοπιά της πνευματικής ιδιοκτησίας.
Γ. Tελικά, η προστασία του graffiti από πνευματική ιδιοκτησία προϋποθέτει επώνυμο δημιουργό ή/και άδεια του ιδιοκτήτη του κτιρίου;
Καταρχάς θα πρέπει να σημειωθεί εξαρχής ότι η εν λόγω απόφαση δεν επιδρά ούτε καθορίζει το καθεστώς προστασίας του διάσημου graffiti από την σκοπιά της πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ακύρωση του σήματος δεν συνεπάγεται λήξη ή μη αναγνώριση προστασίας επί του graffiti από πνευματικά δικαιώματα. Απεναντίας, από πλευράς πνευματικής ιδιοκτησίας, το έργο θα χαίρει προστασίας με βάση τις προϋποθέσεις που θέτει το εκάστοτε εφαρμοστέο εθνικό δίκαιο και σε συμφωνία με το ελάχιστο περιεχόμενο προστασίας που επιτάσσει η Διεθνής Σύμβαση της Βέρνης-Παρισίων.
Σύμφωνα τουλάχιστον με το ελληνικό δίκαιο και συμφώνως με το διεθνές δίκαιο, η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας καλύπτει και τα ανώνυμα έργα, αφού παρέχει στο δημιουργό την εξουσία να αποστασιοποιείται από το έργο, μέσω της έναντι του κοινού ανωνυμίας του. To ίδιο ισχύει και με τα ψευδώνυμα έργα, στα οποία θεωρούμε ότι εντάσσεται, παρεμπιπτόντως, το εν λόγω graffiti.
Σύμφωνα με το άρ. 4 § 1 περ. β) Ν. 2121/1993:
«Το ηθικό δικαίωμα δίνει στο δημιουργό ιδίως τις εξουσίες: […] β) της αναγνώρισης της πατρότητάς του πάνω στο έργο και ειδικότερα την εξουσία να απαιτεί, στο μέτρο του δυνατού, τη μνεία του ονόματός του στα αντίτυπα του έργου του και σε κάθε δημόσια χρήση του έργου του ή, αντίθετα, να κρατάει την ανωνυμία του ή να χρησιμοποιεί ψευδώνυμο.»
Επίσης, σύμφωνα με το άρθρο 2§4 του ίδιου νόμου:
«Η προστασία του παρόντος νόμου είναι ανεξάρτητη από την αξία και τον προορισμό του έργου, καθώς και από το γεγονός ότι το έργο προστατεύεται ενδεχομένως και από άλλες διατάξεις.»
Με βάση την εν λόγω διάταξη, γίνεται δεκτό ότι ο παράνομος χαρακτήρας του έργου, ο οποίος εν προκειμένω ενδέχεται να ανακύπτει από την προσβολή εμπράγματου δικαιώματος τρίτου από τη δημιουργία του graffiti πάνω σε ξένο πράγμα, δεν αποστερεί την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας.
Συνεπώς, ο Bansky δεν «χάνει» τα πνευματικά δικαιώματά του (τουλάχιστον στην Ελλάδα), εκ της ως άνω ακύρωσης της κατάθεσης του σήματός του. Η ανωνυμία ή ψευδωνυμία του δημιουργού δε συνεπάγεται και απουσία προστασίας του έργου από την πνευματική ιδιοκτησία, απλώς ενδέχεται να θέτει δυσχέρειες αποδεικτικής φύσεως ως προς την ταυτοποίηση του δημιουργού. Η δε προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι αξιολογικά ουδέτερη και εκτείνεται και σε παράνομα έργα, με τη διαφορά ότι η άσκηση ορισμένων εξουσιών εκμετάλλευσης θα υπόκειται σε περιορισμούς εκ των αξιώσεων του θιγόμενου προσώπου (πχ. του ιδιοκτήτη του ακινήτου, πάνω στο οποίο αποτυπώθηκε το graffiti).
Ίσως τελικά να αποδείχτηκε προφητική η δήλωση του Bansky: “Copyright is for losers”. Ιn trademark field, θα συμπληρώναμε εμείς...
*Ο Δρ. Θεόδωρος Χίου είναι Δικηγόρος Πνευματικών δικαιωμάτων, Ψηφιακών Τεχνολογιών και Καινοτομίας (Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.), εκλεγμένος Μεταδιδακτορικός Ερευνητής στη Νομική Σχολή Αθηνών (τομέας Αστικού Δικαίου) και Διδάσκων στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής, Τμήμα Βιβλιοθηκονομίας, Αρχειονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ:
Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΩΣ ΔΙΚΑΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΚΤΗΜΑΤΟΣ: ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΤΟΜΕΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΜΕΤΑ ΤΟ ΑΡΘΡΟ 14 ΤΗΣ ΟΔΗΓΙΑΣ 2019/790
ΝΕΟΣ ΝΟΜΟΣ ΣΗΜΑΤΩΝ ΣΕ ΙΣΧΥ: ΟΙ ΚΥΡΙΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ